Cerkiew Bogurodzicy Dziesięcinna. X wiek

W grudniu 1240 r. Cerkiew Dziesięcinna stała się ostatnią ostoją obrony mieszkańców Kijowa, gdy miasto zostało zdobyte przez wojska mongolskie dowodzone przez  Batu-Chana. Według legendy świątynia zawaliła się, przeciążona  dużą liczbą ludzi i ich mienia, którzy zgromadzili się w katedrze. Według badaczy Cerkiew Dziesięcinna została zniszczona przez Mongołów uderzeniami taranów. Dowodem tragicznych wydarzeń są zbiorowe groby zmarłych Kijowian wokół sanktuarium. Jeden z nich został odkryty w 1907 r. w północno-wschodniej części świątyni przez Wincentego Chwojkę.

Aż do XVII w. tylko południowo-zachodni narożnik dawnej katedry wznosił się nad ziemią. W 1635 r. na polecenie metropolity Piotra Mohyły wybudowano nową cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny, wykorzystując w tym celu część starych murów. Nowa świątynia została konsekrowana w 1654 r. W 1824 r. metropolita Eugeniusz Bołchowitinow zlecił kijowskiemu archeologowi-amatorowi Konradowi Łochwickiemu odsłonięcie fundamentów starej budowli. To właśnie od tych amatorskich, z współczesnego punktu widzenia, badań rozpoczęto naukowe badania nie tylko fundamentów świątyni, ale także przyległego terytorium dziedzińca książęcego. W 1826 r. architekt Mikołaj Jefimow przeprowadził dodatkowe wykopaliska zabytku, na podstawie których opracował plan katedry z X w.

W latach 1828–1842 na fundamentach starej świątyni została zbudowana nowa Cerkiew Dziesięcinna według projektu architekta Wasyla Stasowa. Nowy gmach zajmował tylko 2/3 powierzchni starego budynku. W trakcie budowy ostatecznie zostały zniszczone ocalałe resztki dawnych murów. Jednak i dla tej budowli los nie był łaskawy. W 1928 r. decyzją władz radzieckich cerkiew „Stasowa” została zamknięta, a w 1936 r. zburzona i rozebrana na cegły.

Jeszcze w latach 1908–1914 wykopaliska pozostałości świątyni prowadził Dymitr Milejew. W tym okresie przebadano wschodnią (absydę) i północną część fundamentów Cerkwi Dziesięcinnej, które nie zostały zasłonięte XIX-wieczną budowlą. Resztę terenu świątyni zbadano dopiero po rozbiórce XIX-wiecznego gmachu w latach 1938-1939. Wykopaliska wykazały, że fundamenty cerkwi z X w. zostały zniszczone, ocalał jedynie niewielki fragment murowanej ściany i fragmenty fundamentów w południowo-zachodniej części budynku. Według wyników wykopalisk z pierwszej połowy XX w. Michał Karger opracował plan architektoniczny Cerkwi Dziesięcinnej, który później został przeniesiony na powierzchnię ziemi w miejscu świątyni.

W latach 2005-2011 ekspedycja architektoniczno-archeologiczna Instytutu Archeologii, pod kierunkiem Gleba Iwakina, ponownie zbadała fundamenty cerkwi. Po raz pierwszy naukowcom udało się całkowicie odsłonić i zarejestrować plan całego zabytku na współczesnym poziomie naukowym, co umożliwiło stworzenie nowego, dopracowanego planu pozostałości świątyni z X-XII w. W 2015 r. na podstawie wyników najnowszych badań wykonano nowe wytyczenie fundamentów tego wybitnego zabytku krajowej architektury.

Pozostałości fundamentów Сerkwi Dziesięcinnej na terenie Narodowego Muzeum Historii Ukrainy są jednym z najważniejszych zabytków archeologicznych narodowego dziedzictwa kulturowego i religijnego, chronionym przez państwo i wpisanym do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy.

Unіkalna kolekcja zabytków, odkrytych podczas archeologicznych wykopalisk różnych lat XIX–XXI wieku na terenie Dziesięcinnej Cerkwi, jest przechowywana w różnych instytucjach muzealnych. Najwięcej eksponatów prezentowanych jest w Narodowym Muzeum Historii Ukrainy: materiały budowlane, detale architektoniczno-plastycznego dekoru, fragmenty malowideł ściennej, mozaiki, dekoracji podłogowej, różnorodne przedmioty kultowego i użytkowego przeznaczenia itp.

Do unikalnych przedmiotów należy płaskorzeźba z tryzubem – książęcym znakiem Włodzimierza Świętosławowicza. W 1907 roku została odnaleziona przez Wincentego Chwojkę podczas badania pałacu z końca X wieku, niedaleko apsydy starego kościoła. Prawdopodobnie tradycję tawrowania cegły zapożyczono z Bizancjum, gdzie istniał zwyczaj umieszczania na wyrobach budowlanych znaku lub monogramu fundatora budowy.

Wśród istotnych eksponatów znajduje się również relief z piaskowca przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem. Okoliczności odkrycia są nieznane, jednak można pewnie stwierdzić, że relief należy do rzeźbionego dekoru świątyni.

Częścią wnętrza cerkwi były również kamiennych sarkofagi, praktyka pochówku w których rozpowszechniła się z chrystianizacją. Fragmenty takich sarkofagów odkrywano w różnych latach podczas badań kościoła. W 1826 roku przy północnej ścianie świątyni znaleziono sarkofag wykonany z pirofilitu, bogato zdobiony rzeźbionym ornamentem.

Podczas wykopalisk w Dziesięcinnej Cerkwi i jej posiadłości odkryto wiele kultowych przedmiotów z XI–XIII wieku. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się enkolpiony – piersiowe krzyże-relikwiarze. Cennymi znaleziskami są bizantyjski krzyż procesyjny z X wieku i brązowy dzwon. Ten ostatni należy do dzieł zachodnioeuropejskich mistrzów z drugiej połowy XII–XIII wieku. Oba artefakty można powiązać z tragicznym wydarzeniem zniszczenia świątyni w 1240 roku.

Wiadomo, że podczas mongolskiego najazdu mieszkańcy Kijowa szukali schronienia w świątyni i zabierali ze sobą najcenniejsze przedmioty. Dowodem na te wydarzenia jest skupienie w posiadłości kościelnej skarbów z XII–XIII wieku. Ciekawym znaleziskiem stało się schowek – podziemne pomieszczenie wewnątrz świątyni. Na różnych głębokościach pod gruzami fragmentów kościoła odkryto kości ludzkie oraz różnorodne przedmioty, które mogły trafić do skrytki podczas zawalenia świątyni.

Obecnie w Narodowym Muzeum Historii Ukrainy działa wystawa „Cerkiew Dziesięcinna: architektoniczno-artystyczny wizerunek”. Na wystawie można obejrzeć ponad 1000 oryginalnych eksponatów – znalezisk z terenu świątyni, wyobrazić sobie wnętrze świątyni z XI–XII wieku i zanurzyć się w historię pierwszej monumentalnej budowli Rusi.